Przemoc - Jak rozpoznać ?
Treść
Przemoc w rodzinie to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób (...), w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą (art. 2 pkt. 2 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie). Przemoc w rodzinie jest przestępstwem ściganym przez prawo, zjawisko to występuje we wszystkich grupach społecznych niezależnie od poziomu wykształcenia czy sytuacji materialnej, rzadko bywa jednorazowym incydentem – jeżeli nie zostanie podjęte stanowcze działanie wobec sprawcy przemoc się powtórzy.
Na pojawienie się przemocy wpływa wiele czynników – należy jednak pamiętać, że jedynie zwiększają one prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy i nie stwierdzono, by między nimi a omawianym zjawiskiem istniała zależność przyczynowo–skutkowa:
- dziedziczenie wzorca przemocy – dzieci wychowujące się w rodzinach, w których krzywdzi się bliskich, przyswajają sobie zachowania dorosłych, których są świadkami lub ofiarami, uczą się, że przemoc to najlepszy i najbardziej skuteczny sposób rozwiązywania konfliktów,
- uzależnienie i nadużywanie alkoholu lub środków psychoaktywnych – wielu sprawców przemocy krzywdząc swoich bliskich znajduje się pod wpływem środków odurzających (alkoholu lub narkotyków), które osłabiają kontrolę własnych zachowań zwiększają prawdopodobieństwo reagowania złością i gniewem na trudności i niepowodzenia życiowe, zaburzają ocenę sytuacji i mogą powodować błędną interpretację zachowań innych osób – nadużywanie alkoholu nie jest ani koniecznym, ani wystarczającym warunkiem stosowania przemocy, ale można zauważyć współwystępowanie tych zjawisk,
- środowisko społeczne – istotnym czynnikiem sprzyjającym występowaniu przemocy jest stres spowodowany aktualną sytuacją socjalno–ekonomiczną rodziny. Frustrację mogą wywołać takie problemy jak bezrobocie, kłopoty finansowe, mieszkaniowe, czy zdrowotne, często te problemy nawarstwiają się, co z kolei może sprzyjać pojawieniu się przemocy w rodzinie.
Warto pamiętać, że nie ma jednej przyczyny przemocy w rodzinie, dochodzi do niej w wyniku złożonych interakcji pomiędzy czynnikami społecznymi, kulturowymi i psychologicznymi.
Cechy charakterystyczne przemocy
- intencjonalność – jest zamierzonym działaniem człowieka, ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie osoby,
- nierówność sił – w relacji jedna ze stron ma przewagę nad drugą, ofiara jest słabsza, a sprawca silniejszy,
- naruszanie praw i dóbr osobistych – sprawca wykorzystuje swoją przewagę i narusza podstawowe prawa ofiary (prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku),
- powodowanie cierpienia i bólu – sprawca naraża zdrowie ofiary na poważne szkody, również zagrażające jej życiu, doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do samoobrony.
Rodzaje i formy przemocy
| Rodzaj | Przykładowe formy zachowań |
|---|---|
| fizyczna | popychanie, uderzanie, wykręcanie rąk, duszenie, kopanie, spoliczkowanie, uszkodzenia ciała (zasinienia, zadrapania, krwawienia, oparzenia) |
| psychiczna | izolacja, wyzwiska, ośmieszanie, groźby, kontrolowanie, ograniczanie kontaktów, krytykowanie, poniżanie, demoralizacja, ciągłe niepokojenie |
| seksualna | przedmiotowe traktowanie drugiej osoby w celu zaspokojenia własnych potrzeb seksualnych, zmuszanie do nieakceptowanych przez drugą osobę praktyk i zachowań seksualnych |
| ekonomiczna | uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie dostępu do wspólnych środków finansowych i dóbr materialnych, niezaspokajanie materialnych potrzeb rodziny |
| zaniedbanie | niezaspokajanie podstawowych potrzeb emocjonalnych i fizycznych przez opiekuna prawnego dziecka tj. odrzucenie emocjonalne dziecka, brak zainteresowania jego rozwojem, sytuacją życiową, problemami, a także stanem zdrowia, czy higieną, niezaspokajanie potrzeb żywieniowych i związanych z ubiorem |
Osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej pomocy, w szczególności w formie:
- poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego, socjalnego, zawodowego i rodzinnego,
- interwencji kryzysowej i wsparcia,
- ochrony przed dalszym krzywdzeniem, przez uniemożliwienie osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz zakazanie kontaktowania się i zbliżania się do osoby pokrzywdzonej,
- zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie,
- badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie (...)
Cykl przemocy w rodzinie
Przemoc w rodzinie najczęściej nie jest jednorazowym incydentem, jeśli raz doszło do takiej sytuacji, gdy ktoś przekroczył tą granicę w kontaktach z bliską osobą, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że powtórzy się to po raz kolejny. Zaobserwować można, iż przemoc powtarza się w dość charakterystycznym schemacie, zjawisko to zostało nazywane cyklem przemocy, w którym wyróżnić można 3 następujące po sobie fazy:
- faza narastania napięcia – pozornie wszystko wydaje się w porządku, ale w relacjach między partnerami odczuwa się stałe napięcie, jakby coś miało się wydarzyć; sprawca jest rozdrażniony, łatwo wpada w złość, jest pełen pretensji i uszczypliwości, jednocześnie przerzucając odpowiedzialność za taki stan rzeczy na partnera lub partnerkę. Ofiara stara się tak zachowywać, by uspokoić sprawcę, spełniać jego życzenia i zachcianki, czuje się winna powstałej sytuacji, usprawiedliwia sprawcę, jest cały czas spięta i zdenerwowana, gdyż wie, że wszystko co zrobi lub co powie, może być pretekstem do wybuchu złości i agresji partnera.
- faza ostrej przemocy – wzbierające napięcie eksploduje, powoduje wybuch emocji, często zupełnie niekontrolowany, wybuch często jest nieadekwatny do przyczyny, którą podaje sprawca i niewiele ma z nią wspólnego, osoba krzywdząca jest wówczas agresywna wobec członków rodziny, niszczy sprzęty. To właśnie po akcie gorącej przemocy kobiety najczęściej podejmują decyzję o szukaniu pomocy, wzywają policję, ujawniają przed rodziną całą sytuację. Ofiary przemoc decydują się wówczas na rozstanie z partnerem, wyprowadzce do rodziny, grożą rozwodem, sprawą karną.
- faza miodowego miesiąca – chęć zadośćuczynienia i zapobieżenia konsekwencjom, o których informował partner lub partnerka (sprawa rozwodowa, sprawa karna) powoduje, że sprawca okazuje skruchę, angażuje się w naprawienie wyrządzonych szkód, obiecuje poprawę, składa deklaracje zmiany, jednocześnie usprawiedliwiając siebie („nie wiem co we mnie wstąpiło”, „wiesz, że mam stresującą pracę”, „chyba za dużo wypiłem i nie wiedziałem co robię”). Sprawca zaczyna zachowywać się w taki sposób, iż ofiar wierzy w to, że przemoc nigdy się nie powtórzy, sytuacja w związku poprawia się na tyle, że zaczyna przypominać tę z początku znajomości. Ponieważ sprawca bardzo się stara, ofiara chce to docenić, wierzy, że może być dobrze – pozwala się przeprosić, wraca do domu, wycofuje sprawy sądowe. Faza ta daje kobiecie złudną nadzieję, wierzy ona głęboko, że skoro teraz jest dobrze, to może już tak być na zawsze.
Przedstawione powyżej fazy następują kolejno po sobie, w każdym następnym cyklu faza miodowego miesiąca jest coraz krótsza i mniej „sielankowa”. Doświadczenie uczy sprawcę, że tak naprawdę nie musi się tak bardzo starać, ponieważ ofiara nie realizuje swoich zamierzeń, tym samym u sprawcy wzrasta poczucie bezkarności, a u ofiary poczucie winy, bezradności i bezsilności.
Sytuacja psychologiczna dorosłej osoby doznającej przemocy w rodzinie
Tragizm sytuacji ofiary przemocy w rodzinie polega przede wszystkim na tym, że jest ona krzywdzona przez osobę najbliższą, którą kocha, jest krzywdzona w swoim domu, który powinien dawać jej poczucie bezpieczeństwa i być azylem. Osoba krzywdzona poddawana jest szeregom zabiegów – celowych i systematycznych, które mają zmienić jej przekonania, postawy, uczucia, potrzeby, by działały zgodnie z oczekiwaniami sprawcy – takie zachowanie wobec drugiej osoby w psychologii nazywa się „praniem mózgu”. Zachowania, o których mowa wyżej można zaobserwować w relacji sprawcy z ofiarą. Sprawca doprowadza do tego, że osoba przez niego krzywdzona zrywa kontakty z rodziną, przyjaciółmi, skupia swoje myśli i zachowania na jego osobie – cokolwiek powie lub zrobi najpierw rozważy to pod kątem tego, co o tym sądzi sprawca, wygłasza jego poglądy, ubiera się tak jak on sobie życzy.
| Technika | Formy zachowań |
|---|---|
| izolacja | stopniowe pozbawianie ofiary kontaktów z innymi ludźmi, odcinanie od potencjalnego źródła wsparcia, podsłuchiwanie rozmów, czytanie e-maili, smsów, listów, zachęcanie do rezygnacji z pracy, zniechęcanie do kontaktów z koleżankami, wyrażanie niezadowolenia z wizyt rodziny, inicjowanie i prowokowanie kłótni i nieporozumień z członkami rodziny oraz przyjaciółmi osoby krzywdzonej |
| poniżanie i degradacja | sprawca staje się dla ofiary podstawowym źródłem informacji na jej temat, przedstawia ją w krzywym zwierciadle, wyśmiewa, poniża, degraduje, deprecjonując jej wartość we wszystkich sferach życia – jako żony/męża, matki/ojca, pracownika, partnerki/partnera seksualnego |
| monopolizacja uwagi | zanim cokolwiek ofiara przemocy zrobi, pomyśli, powie, wygłosi pogląd, rozważy to pod kątem upodobań sprawcy, zastanowi się czy jest to zgodne ze zdaniem sprawcy; zanim się ubierze, pomyśli czy ten strój odpowiadałby sprawcy, zapyta o zgodę na wyjście z domu, ugotowanie obiadu rozważy pod kątem potraw, które lubi sprawca – ofiar boi się uczynić cokolwiek, co mogłoby stanowić przyczynę niezadowolenia sprawcy, stara się przewidywać jego potrzeby |
| doprowadzanie do wyczerpania | ograniczanie snu, posiłków, wypoczynku, wymuszanie nieakceptowanych praktyk seksualnych |
| wywoływanie lęku | grożenie ofierze lub jej bliskim, poniżanie, ośmieszanie – sprawca przekonuje ofiarę o swoich wpływach, mądrości i zaradności („nikt Ci nie uwierzy”, „załatwię Cię”), grozi odebraniem dzieci, wmawia ofierze niepoczytalność („jesteś wariatką/wariatem”, „powiem wszystkim, że jesteś chora/chory psychicznie”) |
|
naprzemienność kary i nagrody |
Ofiara nie jest w stanie przewidzieć, kiedy zostanie ukarana, a kiedy nagrodzona za swoje zachowanie, podobnie jak faza miodowego miesiąca w cyklu przemocy, tak i naprzemienność kar i nagród opóźnia szukanie pomocy, utrudnia realną ocenę jej sytuacji rodzinnej, daje złudną nadzieję |
Omówione wyżej techniki „prania mózgu” mogą powodować u osoby doznającej przemocy podporządkowanie, bezradność, utratę poczucia własnej wartości, rezygnację z własnych poglądów, bezkrytyczne przyjmowanie rzeczywistości stworzonej przez sprawcę.
Sytuacja przemocy domowej nie jest normalną sytuacją, to sytuacja chronicznego stresu, napięcia, cierpienia, lęku, bezradności, poczucia braku wpływu na własne życie. Specyfika przemocy w rodzinie polega właśnie na tym, że osoba która jej doświadcza traci swoją moc sprawczą i siłę wewnętrzną, sprawca obezwładnia ją psychicznie i emocjonalnie.
U osób, które doświadczają przemocy domowej zaobserwować można tzw. syndrom wyuczonej bezradności, który polega na tym, że w toku zdobytych doświadczeń nabierają one przekonania, że nic nie jest w stanie zmienić sytuacji, w jakiej się znajdują. Bierna postawa nie jest cechą osobowości tych osób, często funkcjonują one dobrze w innych aspektach życia, są aktywne, zaangażowane, są dobrymi pracownikami. Osoba krzywdzona początkowo podejmuje różne kroki, aby zatrzymać przemoc, rozmawia z partnerem, mówi bliskim o swojej sytuacji, a nawet szuka profesjonalnej pomocy. Kiedy podjęte próby zmiany sytuacji nie przynoszą spodziewanych efektów (np. umorzenie sprawy karnej z powodu braku wystarczających dowodów, postawa bliskich, którzy nie chcą wtrącać się „życie innych”) ofiara przemocy nabiera przekonania, że cokolwiek zrobi, to i tak nie zmieni swojej sytuacji. Sprawca wzmacnia się wówczas w swoim poczuciu bezkarności, a ofiara w poczuciu niemocy – wie, że jest krzywdzona, źle traktowana, jednak nie jest w stanie zmotywować się do działania.
Bardzo często ofiara nie jest w stanie zrezygnować z trudnego związku i z tego, w co zainwestowała tak dużo pracy, czasu i energii. Zdziwienie budzi fakt, że trwa ona w związku, który przynosi jej tak wiele cierpienia, w którym jest upokarzana i nie respektuje się jej praw. Ofiara przemoc często żyje nadzieją, że będzie lepiej, dlatego też inwestuje w ten związek. Ma poczucie, że poprawa sytuacji zależy właśnie od niej, natomiast im więcej się stara i wkłada w to działanie energii, tym trudniej jej odejść od partnera. Mechanizmy przemocy pokazują, że sytuacja ofiary przemocy domowej nie jest taka, jak się pozornie wydaje – to nie wola, czy skłonności masochistyczne powodują, że osoba ta trwa w toksycznym dla niej związku, mimo wciąż doznawanych szkód. Mechanizmy przemocy „oplatają ofiarę niczym pajęczyna”, z której bez wsparcia z zewnątrz bardzo trudno się wydostać.
